MITOLOJIA TIMOROAN - Manu kaku'uk sira hananu iha kalan
Iha
kalan-foho be hakmatek tebes, manu-kakuuk sira hahú hananu iha ai-samtuku no
ai-rú sira-nia leten, iha horikle’un uma ha’u-nian iha Tidin-Botir. Ha’u tuur
hakmatek hela iha ha’u-nia kuartu hodi rona lian furak sira-ne’e. Hafoin ida-ne’e,
liuhosi janela ha’u hafuhu kalan ne’ebé hakmatek tebes, no hodi rona anin
ne’ebé murmura iha aitahan matak sira-nia leet.
Ha’u-nia
apá ho amá ho tan tiu Manuel sei ko’alia hela, hafoin tiha han-kalan nian, kona-ba moris
furak ne’ebé sira hala’o iha horik-fatin tuan Dirik-Hu’an no Kakolo,
iha rai Laclúbar. Sira tuur iha biti ida no tuur-hale’u ahi-oan ida-ne’ebé
haroman nakukun kalan ne’ebá nian, tanba iha tempu ne’ebá seidauk iha
eletrisidade. Rai-kutun no borboleta ki’ikoan sira semo hadulas ahi-oan no anin
ne’ebé huu hosi didin ku’ak hamate derpente tiha ahi nia lakan-roman. Uma laran
sai nakukun. Tiu Manuel hasai iskeiru hosi nia kohe-mama ki’ik no halakan
fila-fali kandeeiru. Kalan ne’ebá malirin tebes. Ami
falun-an ho kapoti mahar boot.
Kalan
fahe-rua ona, mai ita bá toba. – Ha’u-nia klamar ko’alia nonook mai ha’u.
Hein
uitoan lai, ha’u sei hakarak rona manu-kaku’uk nia hananu no apá ho amá be tiu
Manuel sira ko’alia. – Ha’u hatán.
Nune’e, tiu Manuel ho apá be amá muda fali asuntu no hahú ko’alia kona-ba manu-kaku’uk sira-nia hananu:
Imi rona ka lae? Manu kau’uk sira hananu fali ona. – Ha’u-nia amá dehan.
Loos, sira hananu tanba mai fó-hatene katak ema ruma hosi família ka aldeia ne'e besik atu mate. Mai ita haree to’ok karik iha loron sira oinmai sei iha notísia balu kona-ba ema ruma atu mate. – Ha’u-nia apá hatán.
Ita haree to’ok! Manu kakuuk sira fó-sai kona-ba ema mate tanba sira nu’udar sasin-lia ba buat ne’ebé ladi’ak. – Tiu Manuel dehan teni.
Nune’e, ha’u sai hosi ha’u-nia
kuartu no hola-parte iha dada-lia ne’ebá, hodi dehan ba sira nune’e: - manu
kakuuk sira la’ós nu’udar sasin-lia ba buat ne’ebé ladi’ak. Ba kultura barak iha mundu, manu kakuuk
sira simboliza matenek. Sira la toba iha kalan, sira nu’udar vijilante no
neon-moris, ho matan-fuan nakloke boot, sira koñese no deskobre realidade
sira-ne’ebé subar-an iha kalan nakukun.
Ha’u-nia
amá no tiu Manuel hatán, hodi dehan: - Oan, ó la hatene maibé horikedas tempu ita-nia beiala sira-nian, manu kakuuk sira-nia hananu sempre lori lia
ne’ebé ladi’ak, hodi fó-sai kona-ba ema ruma atu mate. Ema hotu iha rejiaun
ida-ne’e fiar buat ne’e.
Kalan
fahe rua ona, ha’u mós la dehan tan buat ida, ha’u tama ba ha’u-nia kuartu no
sa’e kama toba, hodi konsidera katak povu ida-idak iha mundu ne’e moris ho
ninia mitu, ninia superstisaun no istória tradisionál sira. Ho tempu ne’ebé
muda-an bele muda mós povu ida ninia mentalidade ne’ebé fiar ba buat ne’ebé la
iha fundamentu ne’ebé abut-metin ona iha tempu barak nia laran.
Francisco de Araújo
*********************** Versão portuguesa ********************************
*********************** Versão portuguesa ********************************
MITOLOGIA
TIMORENSE - As corujas cantam
à noite
Na calmaria da
noite bucólica, nos aredores da minha casa em Tidin-Botir, as corujas começaram
a executar as suas vozes em cima dos ai samtuku(variedade de
acácia usada para dar sombra à planta do café, em Tétum) e dos ai rús (palavão
preto). Eu estava quieto no meu quarto a ouvir esses sons agradáveis. Instantes
depois, espreitei pela janela a tranquilidade da noite, ouvindo o sussuro do
vento nas folhagens verdes.
O meu pai, a minha
mãe e o tio Manuel ainda estavam a conversar, depois do jantar, acerca dos
belos tempos que tinham vivido e passado nas antigas moradias de Dirik-Hu'an e Kakolo, em Laclúbar.
Sentaram-se numa esteira e à roda de um candeeiro que iluminou a escuridão
daquela noite, pois não havia a eletricidade. Os insetos e pequenas borboletas
voaram então em volta do candeeiro e o vento que sopra das brechas apagou
repentinamente a luz. A sala ficou escura. O tio Manuel tirou o isqueiro do seu
pequeno surrão e acendeu de novo o candeeiro. A noite era muito fria. Estávamos
todos cobridos com a manta cobertor.
Já é meia noite, vamos dormir. – Disse
silenciosamente a minha alma.
Espera um bocadinho, quero ouvir ainda o canto das
corujas e a conversa dos pais e do tio Manuel. – Respondi.
As corujas
continuaram a executar intensamente as suas vozes.
O tio Manuel e os
meus pais mudaram então do assunto e começaram a falar sobre o canto das
corujas:
Estão a ouvir? As
corujas voltam a cantar. – Disse a minha mãe.
Sim, elas cantam
porque vêm anunciar a proximidade da morte de alguém da família ou da aldeia.
Vamos ver se nos próximos dias vier alguma notícia acerca da morte de alguém –
Respondeu o meu pai.
Vamos lá ver! As
corujas anunciam a morte porque elas são agourentas. – Acrescentou o tio
Manuel.
Foi assim, saí do
meu quarto e entrei na conversa, disse-lhes então: – as corujas não são
agourentas. Para muitas culturas no mundo, elas simbolizam a sabedoria. Elas
não dormem à noite, vigilantes e atentas, com olhos arregalados, conhecem e
descobrem as realidades ocultas da noite.
A minha mãe e o
tio Manuel responderam, dizendo: – Filho, tu não sabes mas desde o tempo dos
nossos antepassados, o canto das corujas sempre traz má notícia, anunciando a
morte de alguém. Todas as pessoas nesta região acreditam nisso.
Mas isso é
superstição. – Respondi.
Já era meia noite,
nada mais repliquei, fui ao meu quarto e deitei-me na cama, considerando que
cada povo no mundo vive com os seus mitos, suas superstições e lendas. Com o
passar do tempo pode-se mudar a mentalidade supersticiosa de um povo que já se
enraizou há muito tempo.
Muito
obrigado pela leitura!
Francisco de
Araújo
No comments:
Post a Comment